Participatieverordening opstellen: zo zorg je voor een gedragen participatiecultuur

Even herhalen: wat verandert er precies?

Op 1 januari 2025 veranderde de Gemeentewet, en met name artikel 150. In dat artikel was vastgelegd dat de gemeenteraad een verordening moest opstellen met regels voor hoe inwoners betrokken worden bij de voorbereiding van beleid. 

Vanaf 2025 is die betrokkenheid verder uitgebreid: inwoners mogen niet alleen meedenken in de voorbereiding, maar ook meedoen in de uitvoering en evaluatie van beleid. 

De gedachte is dat de participatieverordening vastlegt welke spelregels binnen de gemeente voor participatie gelden en dat de gemeente, op basis van de lokale context, zelf kiest welke spelregels het beste passen. Toch zijn er een aantal belangrijke veranderingen die de nieuwe verordening met zich meebrengt:

1. Meer participatie

In de nieuwe participatieverordening gaat het niet langer over ‘beleidsvoornemens’, maar ‘beleid’. Dit omvat naast beleidsvoorbereiding ook projecten en programma’s, waardoor meer processen onder participatie vallen.

2. Meer transparantie

De participatieverordening introduceert de opmaak en publicatie van een verplicht plan dat moet zorgen voor meer transparantie en duidelijkheid. Je beschrijft erin hoe participatie wordt toegepast, welke rol inwoners en eventuele andere betrokkenen hebben, en hoe het proces eruitziet. 

3. Eindverslag met evaluatie

Na elk participatieproject moet je ook een eindverslag opstellen waarin je terugblikt op het proces, de uitkomsten en eventuele verbeterpunten. 

4. Spelregels voor het uitdaagrecht

Een andere belangrijke verandering is dat gemeenten nu ook voorwaarden moeten opnemen voor het uitdaagrecht. Daarmee geef je inwoners en maatschappelijke organisaties de kans om taken van de gemeente over te nemen als zij denken dat zij het beter of slimmer kunnen uitvoeren.

Verordening als instrument voor cultuurverandering

Hoewel je tegen de deadline een document moet kunnen voorleggen, mag je als gemeente de participatieverordening niet als een einddoel zien. Wel als een middel om een organisatiebrede beweging te starten om alle belanghebbenden beter te betrekken bij de maatschappelijke vraagstukken van vandaag. 

Grijp deze kans om een echte participatiecultuur uit te bouwen waarbij de betrokkenheid van inwoners en andere belanghebbenden bij het beleid een vanzelfsprekendheid wordt, gedragen door bestuurders, ambtenaren, inwoners en andere belanghebbenden zoals ondernemers. 

Hoe stel je een goede participatieverordening op?

Opgelet, nu wordt het even heel meta: omdat participatie pas betekenis krijgt als burgers en interne stakeholders eigenaarschap voelen over hoe zij bij beleid en besluiten betrokken worden, spreekt het voor zich dat je start met participatie over de participatie. 

Om van je participatieverordening echt een hefboom voor betere participatie te maken, zet je het best in op een open proces waarin je samen onderzoekt wat participatie in jouw gemeente betekent en hoe dit in de praktijk wordt gebracht.

Je participatieverordening opstellen: stappenplan

De deadline van 1 januari 2027 lijkt nog ver weg, toch is dit hét moment om ermee aan de slag te gaan. In het stappenplan hieronder delen we concrete stappen en tools om een verordening te maken die werkt voor jouw gemeente.

Stap 1: Breng je startpositie in kaart

Een goed beginpunt is een inventarisatie van je bestaande participatiebeleid en -instrumenten. Wat is er, wat werkt er al goed en wat kan beter? Denk bijvoorbeeld aan:

• Het beleidskader: Zijn er duidelijke regels en afspraken over participatie vastgelegd? Zo ja, worden deze gedeeld en consistent toegepast door alle diensten, of werkt elke afdeling afzonderlijk?
• De tools en methodieken: Welke middelen zet je momenteel in om participatie te organiseren? Dit kan variëren van digitale participatieplatforms tot specifieke methodes zoals enquêtes, burgerpanels of co-creatiesessies. 
• De interne processen: Is ieders rol bij participatieprojecten duidelijk? 

Daarnaast is het waardevol om te kijken naar evaluaties of terugkoppelingen die al eerder zijn gedaan. Welke lessen kun je hieruit meenemen? Vraag je bijvoorbeeld af of er bepaalde methoden zijn die beter aanslaan bij een bepaalde doelgroep, of net niet. Bekijk ook kritisch de ROI van bijvoorbeeld communicatiekanalen, en houdt interne processen tegen het licht.

Stap 2: Hoe kijken je gesprekspartners buiten de gemeente naar participatie?

We zeiden het al: de kern van een goede participatieverordening ligt in het luisteren naar de inwoners en belanghebbenden. Wie weet immers beter hoe ze willen meedoen dan zij zelf? 

Je kunt bijvoorbeeld een enquête organiseren om te achterhalen hoe inwoners en ondernemers participatie ervaren, wat zij er goed en slecht aan vinden, en welke verwachtingen ze hebben. Stel vragen over participatie- en communicatievoorkeuren en lokale dilemma’s op het vlak van participatie. 

Vergeet ondernemers niet 

Bij participatie denken we automatisch aan inwoners, maar ondernemers spelen ook een belangrijke rol. Zij zijn soms geen inwoner van de gemeente, maar wél nauw betrokken bij lokale ontwikkelingen. Bovendien kunnen ondernemers andere prioriteiten hebben dan inwoners. Een ondernemer met een zaak in het centrum kijkt bijvoorbeeld anders naar mobiliteitsplannen of centrumbeleid dan wanneer hij als bewoner van een wijk aan de rand van de stad betrokken is.

Stap 3: Intern in gesprek over wensen en rollen

Met al die input kunnen de betrokken ambtenaren dan met de gemeenteraad en het college van Burgemeester en wethouders samen rond de tafel. 

Bedoeling is om helder te krijgen hoe participatie er volgens de raad en het college uit moet zien, rekening houdend met de resultaten van de bevraging bij inwoners en andere betrokkenen. Welke eisen stelt de raad? En hoe ziet het college het plaatje? 

Door hier samen over in gesprek te gaan, zorg je voor meer begrip en concrete richtlijnen voor participatie in de praktijk. Is alles doorgesproken, dan kun je overgaan tot het opstellen van de verordening.

Tip: Kijk het webinar "De raad beter betrekken bij participatie" terug en ontdek hoe de gemeenteraad kaders kan stellen, samenwerken met het college, en betrokkenheid kan stimuleren bij inwoners.

Stap 4: De verordening opstellen

Het opstellen van de participatieverordening zelf hoort ook een proces van co-creatie te zijn. Werk een concept uit en bespreek dit met vertegenwoordigers van de gemeenteraad, het college en liefst ook de inwoners. 

Zorg er ook voor dat de verordening niet alleen juridisch klopt, maar ook principes en uitgangspunten bevat die toepasbaar zijn op alle portefeuilles van het college. Maar let op! De ambities liggen vaak hoog en bij voorkeur wordt over elk onderwerp participatie georganiseerd. Hoewel de intentie goed is, is het in de praktijk vaak niet haalbaar. Daarvoor ontbreekt het veel gemeenten aan personeel en middelen. 

Daarom raden we aan om focus aan te brengen. Bijvoorbeeld door in je verordening aan te geven over welke onderwerpen je wel of niet gaat participeren en waarom. Daarnaast kun je ook sturen op de inzet van personeel en middelen. Zo kun je bepalen dat projecten met kleinere impact de verantwoordelijkheid zijn van inhoudelijke adviseurs, terwijl participatieadviseurs zich vooral richten op grote projecten. Dat geeft medewerkers een kader om hun tijd efficiënt in te delen en de verwachtingen te managen. 

Tip: Maak gebruik van het Model Participatieverordening van de VNG.

Maak co-creatie eenvoudig met Go Vocal

Ons platform biedt de tools om iedereen actief te betrekken bij het opstellen van de participatieverordening. Nodig inwoners, raadsleden en het college uit om feedback te geven op documenten. 

Dit kan via ideeënvorming of interactief met comments direct in een PDF. Deze aanpak maakt het delen van ideeën en het verwerken van suggesties eenvoudig en overzichtelijk, zodat je samen tot een gedragen resultaat komt.

Stap 5: Deel en promoot de verordening

Wanneer de participatieverordening klaar is, is het belangrijk om deze actief te delen en onder de aandacht te brengen. Zorg ervoor dat iedereen – zowel intern binnen de gemeente als inwoners en andere belanghebbenden – op de hoogte is van de inhoud en het belang ervan.

Interne communicatie:

• Organiseer informatiebijeenkomsten 
• Maak een onepager die de hoofdlijnen van de participatieverordening helder uitlegt
• Gebruik interne kanalen, zoals intranet en nieuwsbrieven, om continu aandacht te vragen voor participatie

Externe communicatie:

• Plaats een duidelijke samenvatting van de verordening op je website en participatieplatform
• Gebruik verschillende kanalen om de verordening en bijbehorende participatiemogelijkheden te promoten

Goede voorbeelden

Goes tekende het nieuwe participatiebeleid uit met haar inwoners 

Ook de gemeente Goes, centraal gelegen in Zeeland, maakte in het najaar werk van een nieuwe participatieverordening en daarmee samenhangend het beleidskader voor participatie. Dit is hoe de gemeente te werk ging:

1. Inwonersbevraging: De gemeente zette een enquête op die door maar liefst 1122 inwoners werd ingevuld. Hierin vroegen ze hoe inwoners willen meepraten en meedenken over het beleid. Vervolgens ging de gemeente met een kleine groep deelnemers in focusgroepen dieper in op de resultaten. Iedereen in Goes kon het traject volgen op het Go Vocal-participatieplatform van de gemeente.
2. Gesprekken met belangenverenigingen: De gemeente zocht ook actief contact met belangenorganisaties om hun rol binnen participatietrajecten te bespreken en te versterken.
3. Interne afstemming: Ambtenaren, burgemeester en wethouders en gemeenteraadsleden werden gevraagd naar hun visie en wensen voor het nieuwe beleid.

Naast de officiële verordening ontwikkelde Goes ook een praktische ‘leidraad participatie’ voor intern gebruik. Deze compacte handleiding is een verkorte versie van de participatieverordening en begeleidt ambtenaren in zes overzichtelijke stappen door de belangrijkste vragen en keuzes die bij participatie komen kijken. Het biedt een helder en gestructureerd startpunt om participatie effectief en doordacht aan te pakken.

Je kunt alle documenten terugvinden en bekijken op het participatieplatform.

Den Haag giet participatieverordening in een toegankelijk jasje

De gemeente Den Haag heeft van haar participatieverordening een prachtig document gemaakt, dat op LinkedIn volop werd gedeeld en geprezen. Het is zeker de moeite waard om dit voorbeeld door te nemen als inspiratie voor jouw gemeente. Het laat zien hoe je participatie toegankelijk en aantrekkelijk kunt maken, zowel voor interne medewerkers als voor inwoners en andere betrokkenen.

Veranker een sterke participatiecultuur

Het opstellen van je participatieverordening houdt meer in dan enkele regels op een blad te zetten. Het is een kans om participatie als een gezamenlijke verantwoordelijkheid te omarmen en te verankeren in de gemeentelijke organisatie. Door inwoners, ondernemers en andere belanghebbenden actief te betrekken, maak je van de participatieverordening een hefboom voor samenwerking en beter beleid. 

Laat je inspireren door goede voorbeelden en gebruik tools zoals het participatieplatform van Go Vocal om samen tot een gedragen resultaat te komen.

‍